انواع مختلف فولاد ضد زنگ در ساعت مچی

تمدن اولیه بشر رو به سه دوره تقسیم می‌کنن: عصر مس، عصر برنز و عصر آهن. ما الان قطعاً تو عصر فولاد زندگی می‌کنیم. فولاد یکی از پرکاربردترین مواد تولیدی تو دنیاست که سالانه بیش از 1.6 میلیارد تن از اون تو سراسر جهان تولید میشه. طبیعتاً، فولاد – یا دقیق‌تر بگم، فولاد ضد زنگ – رایج‌ترین ماده‌ای هست که تو ساعت‌سازی مدرن استفاده میشه. ما استفاده از فولاد رو تو ساعت‌سازی یه چیز عادی می‌دونیم.

اما همه فولادهای ضد زنگ یکسان نیستن. همونطور که ما استفاده از فولاد تو ساعت‌سازی رو بدیهی می‌دونیم، ما به عنوان علاقه‌مندان به ساعت اغلب از درجه‌های مختلف فولاد ضد زنگ و معنی اونا غافل می‌شیم. برای اینکه بتونید از پس تبلیغات بربیاید، اینجا یه راهنمای مختصر درباره درجه‌ها یا آلیاژهای اصلی فولاد ضد زنگ که تو ساعت‌سازی مدرن استفاده میشن رو براتون آوردم.

فولاد ضد زنگ چیه؟

بیاید از پایه شروع کنیم. طبق دایرةالمعارف بریتانیکا، فولاد ضد زنگ به هر یک از خانواده فولادهای آلیاژی گفته میشه که معمولاً حاوی 10 تا 30 درصد کروم هستن. وجود کروم باعث میشه فولاد ضد زنگ در برابر خوردگی و گرما خیلی مقاوم باشه. عناصر دیگه‌ای مثل نیکل، مولیبدن، تیتانیوم، آلومینیوم، نیوبیوم، مس، نیتروژن، گوگرد، فسفر یا سلنیوم هم ممکنه اضافه بشن تا مقاومت در برابر خوردگی رو تو محیط‌های خاص افزایش بدن، مقاومت در برابر اکسیداسیون رو بالا ببرن و ویژگی‌های خاصی بهش بدن.

فولادهای ضد زنگ اولین بار حدود اوایل قرن 19 اختراع شدن و اصطلاح انگلیسی “stainless steel” (فولاد ضد زنگ) تو دهه 1920 رایج شد. استفاده از فولاد ضد زنگ تو ساعت‌سازی از دهه 1910 شروع شد، وقتی که این ماده تازه داشت تو صنعت رایج می‌شد. اما استفاده از اون تو دوران رکود بزرگ دهه‌های 1920 و 1930 خیلی بیشتر شد، چون تقاضا برای ساعت‌های فلزات گرانبها به شدت کاهش پیدا کرده بود.

فولاد ضد زنگ 316L

امروزه انواع مختلفی از آلیاژهای فولاد ضد زنگ تو ساعت‌سازی استفاده میشن، اما درست مثل اینکه بیشتر طلای استفاده شده تو ساعت‌سازی طلای 18 عیاره، اکثریت قریب به اتفاق فولاد ضد زنگ استفاده شده تو ساعت‌سازی هم فولاد ضد زنگ 316L هست. به این فولاد گاهی فولاد ضد زنگ A4 یا فولاد ضد زنگ درجه دریایی هم میگن. فولاد 316L همه جا استفاده میشه، از لوازم لوله‌کشی گرفته تا فرآوری مواد غذایی، تجهیزات پزشکی، معماری و صنعت پتروشیمی.

فولاد 316L جزو فولادهای ضد زنگ آستنیتی محسوب میشه که یکی از پنج دسته فولاد ضد زنگ بر اساس ساختار کریستالی هست. چهار دسته دیگه عبارتند از فریتی، مارتنزیتی، دوفازی و سخت‌شده رسوبی. بدون اینکه خیلی وارد جزئیات بشیم، این یعنی که مقاومت حرارتی بالایی داره و غیرمغناطیسی هست. به طور خاص، عناصر اصلی آلیاژی اون بعد از آهن عبارتند از کروم، نیکل و مولیبدن، با مقادیر کمی سیلیکون، فسفر و گوگرد.

چرا فولاد 316L تو ساعت‌سازی اینقدر محبوبه؟ دو دلیل اصلی داره: ترکیب کروم، نیکل و مولیبدن باعث میشه مقاومت بیشتری در برابر خوردگی داشته باشه، و از طرفی نسبت به انواع دیگه فولاد شکل‌پذیرتره، یعنی کار کردن باهاش راحت‌تره.

فولاد ضد زنگ 904L

یه آلیاژ فولاد ضد زنگ دیگه که ممکنه اسمش رو از برندهای ساعت شنیده باشید، فولاد ضد زنگ 904L هست. رولکس از دهه 80 میلادی برای همه ساعت‌های فولادیش از یه آلیاژ 904L اختصاصی استفاده می‌کنه که بهش میگه “Oystersteel”، اما برخلاف باور عموم، رولکس تنها برند ساعتی نیست که از این فولاد استفاده می‌کنه. مثلاً برمون هم شروع کرده به استفاده از فولاد 904L و تو تبلیغات فعلیش خیلی روش تأکید می‌کنه. برندهای دیگه‌ای که از فولاد 904L تو بعضی محصولاتشون استفاده می‌کنن شامل Ball، ژیرار پرگو، امگا و سیکو هستن.

فولاد 904L گرون‌تر از 316L هست – در واقع یکی از گرون‌ترین درجه‌های فولاد ضد زنگه – و درصد نیکل و مولیبدن بیشتری نسبت به 316L داره. این باعث میشه نرم‌تر باشه، اما مقاومت بیشتری در برابر خوردگی داشته باشه. همچنین باعث میشه روشن‌تر به نظر برسه و براق‌تر از 316L بشه. البته لازمه بدونید که چون فولاد 904L درصد نیکل بالایی داره، ممکنه باعث بشه افرادی که به نیکل حساسیت دارن دچار تحریک پوستی بشن. اگه حساسیت شدیدی به نیکل دارید، شاید بهتر باشه از پوشیدن ساعتی که از فولاد 904L ساخته شده خودداری کنید.

فولاد ضد زنگ 304L

درسته که فولاد 316L رایج‌ترین آلیاژ فولاد ضد زنگ تو ساعت‌سازیه، اما فولاد 304L پرتولیدترین آلیاژ فولاد ضد زنگ تو کل دنیاست. از این فولاد برای ساخت همه چیز از قاشق و چنگال گرفته تا سفینه‌های فضایی استفاده میشه و گاهی هم تو ساعت‌سازی به کار میره – البته بیشتر برای قطعات داخلی و نه بدنه ساعت. فولاد 304L ارزون‌تر از 316L هست، اما در برابر خوردگی آسیب‌پذیرتره.

بعید هست برندها به این موضوع افتخار کنن که ساعتشون از فولاد 304L ساخته شده، و اگر هم بکنن چیز خاصی نیست که بخواید خیلی تحت تأثیرش قرار بگیرید. معمولاً فقط ارزون‌ترین ساعت‌ها از فولاد 304L ساخته میشن، مثل طرح‌های عمومی یا کپی شده‌ای که تو علی‌بابا و سایت‌های مشابه پیدا می‌کنید. بعضی از بندهای ساعت غیراصل هم از فولاد 304L ساخته میشن. اگه قصد دارید با ساعتتون زیاد شنا کنید، بهتره از قطعاتی که از فولاد 304L ساخته شدن استفاده نکنید.

فولاد زیردریایی

حالا می‌رسیم به چیزهای خاص‌تر. فولاد زیردریایی یه اصطلاح کلی برای آلیاژهای فولاد ضد زنگی هست که تو ساخت زیردریایی‌ها استفاده میشن، مثل HY-80، XM19 یا EN 1.3964. این آلیاژها معمولاً طوری طراحی شدن که نسبت استحکام به وزن فوق‌العاده بالایی داشته باشن و مقاومت زیادی هم در برابر خوردگی از خودشون نشون بدن. بعضی‌هاشون هم ویژگی‌های ضدمغناطیسی دارن.

یکی از دلایلی که این اصطلاح اینقدر مبهمه اینه که تو بعضی موارد، ترکیب دقیق آلیاژها جزو اسرار نظامی محسوب میشه. مثلاً “فولاد زیردریایی آلمانی” که زین برای مدل U1 خودش استفاده می‌کنه توسط تیسن‌کروپ تولید میشه و اواخر دهه 90 میلادی برای استفاده تو زیردریایی Type 212A توسعه پیدا کرده. با این حال، نه زین و نه تیسن‌کروپ ترکیب دقیق این آلیاژ رو فاش نکردن و فقط گفتن که تا 18 درصد نیکل داره. در واقع، فولاد زیردریایی یه جورایی یه ترفند بازاریابیه چون ساعت‌هایی که از فولاد زیردریایی ساخته شدن عملاً برتری چشمگیری نسبت به ساعت‌های 316L یا 904L ندارن. اما خب خیلی باحال به نظر میاد.

فولاد Lucent A223

Lucent Steel یه آلیاژ فولاد ضد زنگ اختصاصی شوپارده که ادعا می‌کنه 50 درصد از آلیاژهای فولاد دیگه سخت‌تره. ترکیب دقیقش یه راز تجاریه، اما شوپارد گفته که 80 درصدش از مواد بازیافتی ساخته شده. نکته قابل توجه اینه که رنگش روشن‌تره و خیلی براق‌تره، که باعث میشه خیلی راحت نور رو منعکس کنه و سطوح صیقلی و مات ساعت رو به خوبی نشون بده. این یعنی احتمالاً درصد نیکل بالایی داره، البته نه به اندازه فولاد 904L.

فولاد Ever-Brilliant

فولاد Ever-Brilliant یه آلیاژ اختصاصی برای ساعت های سیکو هست که این برند ژاپنی داره به طور فزاینده‌ای برای مدل‌های گرند سیکو ازش استفاده می‌کنه. سیکو ادعا می‌کنه که این فولاد مقاوم‌ترین فولاد دنیا در برابر خوردگیه و امتیاز PREN (عدد معادل مقاومت در برابر حفره‌دار شدن، که یه معیار استاندارد برای پیش‌بینی مقاومت آلیاژهای فولاد ضد زنگ در برابر خوردگی موضعیه) اون 1.7 برابر بیشتر از فولاد ضد زنگ معمولیه. همچنین یه رنگ سفید درخشان داره که سیکو میگه تو قسمت‌های مو باریک بدنه ساعت‌هاشون بیشتر به چشم میاد. سیکو همچنین میگه که پرداخت زاراتسو روی فولاد Ever-Brilliant سخت‌تر از آلیاژهای فولاد دیگه‌ست.

مثل شوپارد، (گرند) سیکو هم زیاد درباره ترکیب دقیق فولاد Ever-Brilliant حرف نزده، اما احتمالاً یه نوع فولاد 904L هست. یه نکته جالب اینکه سیکو عاشق اینه که به آلیاژهای اختصاصیش اسم‌های گیج‌کننده بده – مثلاً یه آلیاژ دارن به اسم “تیتانیوم سخت درخشان” که با این فولاد Ever-Brilliant فرق داره…

چیزهای دیگه‌ای که ارزش گفتن دارن

گرچه تمرکز این مقاله روی درجه‌ها یا آلیاژهای مختلف فولاد ضد زنگ تو ساعت‌سازیه، اما چند تا اصطلاح دیگه هم هست که فکر می‌کنم ارزش داره بهشون اشاره کنم.

پوشش‌های سطحی و سخت‌کاری بدنه

فولاد ضد زنگ خودش به اندازه کافی سخت هست، اما بعضی برندها روش‌هایی برای سخت‌کردن سطح ابداع کردن که می‌تونه فولاد ضد زنگ رو حتی مقاوم‌تر در برابر خش یا خوردگی کنه. از رایج‌ترین این روش‌ها می‌تونیم به پوشش‌های DLC (کربن شبه الماس) و PVD (رسوب فیزیکی بخار) اشاره کنیم که لایه‌های نازکی از مواد روی فولاد هستن. این پوشش‌ها نه تنها از نظر زیبایی مزیت دارن – مثلاً باعث میشن بدنه یا بند ساعت یکدست مشکی به نظر برسه یا یه لایه نازک رنگی یا طلایی روش بشینه – بلکه بدنه رو خیلی مقاوم‌تر در برابر خش می‌کنن. بعضی برندها پوشش‌های شفاف هم درست کردن، مثل Duratect سیتیزن و Diashield سیکو.

برندهای دیگه‌ای هم روش‌های سخت‌کاری بدنه رو ابداع و اجرا کردن تا دوام فولاد ضد زنگ رو بالا ببرن. این روش‌ها به جای اینکه یه پوشش باشن، از نظر شیمیایی فولاد ضد زنگ رو تغییر میدن. فولاد Tegimented زین و فولاد سخت‌شده با یخ داماسکو نمونه‌های خوبی هستن که هر دو از دماهای پایین برای نفوذ دادن کربن تو چند میکرون بالایی بدنه فولادی استفاده می‌کنن و یه لایه تدریجی مقاوم در برابر خش ایجاد می‌کنن. مزیت این روش‌های سخت‌کاری اینه که مثل پوشش‌ها با گذر زمان پوسته پوسته نمیشن یا از بین نمیرن – اما در برابر ضربه مقاوم نیستن، پس ضربه‌های شدید هنوز می‌تونن روشون فرورفتگی ایجاد کنن.

فولاد “درجه جراحی” / “درجه دریایی”

ممکنه دیده باشید که برندهای ساعت از اصطلاح فولاد “درجه جراحی” یا “درجه دریایی” برای توصیف فولاد ساعت‌هاشون استفاده می‌کنن. همونطور که قبلاً تو این مقاله گفتیم، فولاد ضد زنگ 316L معمولاً تو کاربردهای دریایی و جراحی استفاده میشه. فولاد 304L هم اغلب برای کاربردهای جراحی به کار میره. منظورم اینه که فولاد “جراحی” ذاتاً برتر از آلیاژهای دیگه فولاد ضد زنگ که تو ساعت‌سازی استفاده میشن نیست – در واقع داره همون چیز رو توصیف می‌کنه. از این نظر، توصیف بدنه یا بند ساعت به عنوان “فولاد جراحی” یه جور بازارگرمیه.

البته باید بگم که اصطلاح “درجه دریایی” یه کم کمتر از “درجه جراحی” گمراه‌کننده‌ست (چون اولی یه اصطلاح جا افتاده برای فولاد 316L هست)، اما مثل اصطلاح “فولاد زیردریایی”، هنوز هم یه جورایی یه کلمه پرطمطراق تبلیغاتیه، مخصوصاً اگه برای توصیف ساعت‌هایی استفاده بشه که برای غواصی حرفه‌ای طراحی نشدن.

“فولاد بازیافتی” / “eSteel”

حرف تبلیغات که شد، شاید دیده باشید که بعضی برندها به استفاده از “فولاد بازیافتی” تو ساعت‌هاشون افتخار می‌کنن. مثلاً اولیس ناردین روی استفاده از فولاد بازیافتی تو بدنه مجموعه Diver خودش تأکید می‌کنه، در حالی که پانرای یه سری ساعت “eSteel” داره که اونا هم از فولاد بازیافتی استفاده می‌کنن.

ما از اینکه سازندگان ساعت‌های لوکس دارن یه رویکرد پایدارتر برای تولید در پیش می‌گیرن استقبال می‌کنیم، اما واقعیت اینه که فولاد پربازیافت‌ترین ماده تو دنیاست و تقریباً می‌تونه تا بی‌نهایت بازیافت بشه. مثلاً تو استرالیا، 80 تا 90 درصد کل ضایعات فولاد دوباره استفاده یا بازیافت میشن، و تو کشورهای توسعه یافته دیگه هم آمار مشابهی داریم.

آهن نرم

گرچه آهن نرم یه نوع فولاد نیست، اما ارزش داره درباره‌ش حرف بزنیم چون ماده‌ایه که اغلب تو ساعت‌ها استفاده میشه: احتمالاً قبلاً اسمش رو شنیدید اما شاید ندونید دقیقاً چیه. مثلاً خیلی از ساعت‌ها از قفسه‌های داخلی یا صفحه‌های آهن نرم استفاده می‌کنن، مخصوصاً ساعت‌های ابزاری ضد مغناطیس مثل رولکس میلگاوس یا IWC اینجنیور.

“نرم” اینجا در واقع به آهن آنیل شده اشاره داره. آنیل کردن یه نوع عملیات حرارتیه که طی اون یه فلز رو تا یه دمای خاص گرم می‌کنن و اجازه میدن با یه سرعت کنترل شده سرد بشه تا انعطاف‌پذیریش بیشتر و سختیش کمتر بشه – یا به زبون ساده‌تر، نرم‌تر بشه. آهن نرم، برخلاف “آهن سخت”، مغناطیس‌زدایی پایینی داره – یعنی مغناطیسی کردنش خیلی سخت‌تره – پس ساعت‌سازها از آهن نرم برای محافظت موتور ساعت در برابر میدان‌های مغناطیسی استفاده می‌کنن. این می‌تونه به شکل صفحه‌های آهن نرم، محافظ آهن نرم دور موتور ساعت (که در واقع یه قفس فارادیه)، یا در ترکیب با یه پشت قاب دوتایی، مثل رولکس میلگاوس باشه.